Հայեր

Մարդաբանակ գծեր: Հայերը պատկանում են եվրասիական (եվրոպեոիդ) ռասայի արմենոիդ մարդաբանական տիպին։ Հայերը, որպես էթնիկական կազմավորում, առաջացել են հնդեվրոպական ընդհանրական լեզվի տրոհման հետևանքով։ Ժամանակակից գիտությունը հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հայրենիքը համարում է Հայկական լեռնաշխարհը, նրան հարակից Հյուսիսային Միջագետքը, Փոքր Ասիայի արևելյան և Իրանական բարձրավանդակի հյուսիս-արևմտյան մասերը։ Մարդաբանական ուսումնասիրությունների համաձայն, այդ ժամանակաշրջանից Հայկական լեռնաշխարհը բնակեցված է եղել արմենոիդ տիպին պատկանող ցեղերով։ Այդ բնորոշ տիպի կրողը ներկայումս հայ ժողովուրդն է։

Ծագում: Ըստ ավանդության, որը վկայված է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ, Հայաստան անունը կապվում է առասպելական Հայկ նահապետի անվան հետ, որը հիմքն է դրել հայոց երկրի։ Ներկայումս գիտական շրջաններում ընդունված է կապել հայ ժողովրդի ինքնանվանումը խեթական արձանագրություններում հիշատակվող Հայասա երկրի հետ, որը, ենթադրաբար, զբաղեցրել է Փոքր Հայքի արևելյան մասի և Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի տարածքը։

Նեոլիթյան դարաշրջանից էնեոլիթին (պղնձաքար) անցման ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. V-IV հազարամյակ) հնդեվրոպական ցեղերի մի մասը տեղաշարժվելով՝ Հայկական լեռնաշխարհից ու Փոքր Ասիայից տարածվել են Եվրոպա, Միջին Ասիա ու Հնդկաստան, մյուս մասը (այդ թվում՝ խեթական, հայկական, հունական և իրանական ցեղերը) մնացել են նախահայրենիքի տարածքում։ Այս բոլորը վկայում են հայերի տեղաբնիկության մասին։ Հայկական էթնոսի ձևավորման տնտեսական նախադրյալները ստեղծվել են էնեոլիթի ժամանակաշրջանից։ Այժմ ապացուցված է, որ վաղ անասնապահական և երկրագործական մշակույթների (առանձին հացահատիկային բույսերի և խաղողի տեսակներ, թանկարժեք քարեր, վանակատ (օբսիդիան), պղինձ, երկաթ և այլն) գյուտերը և նրանց մշակման հնագույն կենտրոնները եղել են Հայկական լեռնաշխարհում, որտեղ գերիշխող էին հայկական ցեղերը։ Պղնձի և անագի հանքերի ինտենսիվ մշակմամբ հայկական ցեղերն անցան բրոնզի դարաշրջանին (III-II հազարամյակ)։

Կրոն: Հայերը քրիստոնյաներ են։ Քրիստոնեությունը Հայաստան մուտք է գործել I-III դդ., 301 թ-ին այն հռչակվել է պետական կրոն։ Մինչ այդ նրանք եղել են հեթանոս։ Որոշ հայեր դավանում են կաթոլիկություն, բողոքականություն, ինչպես նաև հեթանոսություն, իսլամ։

Հայկական սփյուռք: Ներկայումս հայերի խոշոր համայնքներ կան Ռուսաստանում (շուրջ 2,3 մլն), ԱՄՆ-ում (շուրջ 1,5 մլն), Վրաստանում (350 հզ), Ֆրանսիայում (900 հզ), Իրանում (շուրջ 120 հզ), Սիրիայում (մոտ 150 հզ), Լիբանանում (մոտ 250 հզ), Արգենտինայում (135 հզ), Կանադայում (մինչև 100 հզ), Թուրքիայում (75-80 հզ)։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում ստվարացել են հայ համայնքներն Ուզբեկստանում (75 հզ), Ուկրաինայում (մոտ 130 հզ), Ավստրալիայում (60 հզ), Բրազիլիայում (շուրջ 44 հզ), Գերմանիայում (50-60 հզ), Իսպանիայում (50 հզ), Մեծ Բրիտանիայում (շուրջ 19 հզ), Բուլղարիայում (շուրջ 30 հզ), Ռումինիայում (շուրջ 3 հզ), Հունաստանում (շուրջ 35 հզ), Եգիպտոսում (շուրջ 9 հզ), Կիպրոսում (մոտ 4 հզ), Նոր Զելանդիայում, Ուրուգվայում (շուրջ 19 հզ), Վենեսուելայում (շուրջ 4 հզ), Շվեդիայում (շուրջ 8 հզ), Շվեյցարիայում (շուրջ 7 հզ), Քուվեյթում (շուրջ 5 հզ), ԱՄԷ-ում (շուրջ 3 հզ), Իտալիայում (3 հզ), Հոլանդիայում (շուրջ 7 հզ), Եթովպիայում և այլ երկրներում։