Ուզբեկստան

Ծայր արևելքում Տյան Շանի և Հիսարա-Ալայան լեռներն են (ամենաբարձր լեռնագագաթը՝ Ադելունգա-Տոգի, 4643մ): Հյուսիսում և կենտրոնական մասում Կզըլկում ավազային անապատն է՝ առանձին լեռնազանգվածներով:

 

Ընդերքը հարուստ է օգտակար հանածոներով՝ պղինձ, բիսմութ, բազմամետաղներ, ոսկի, վոլֆրամ, նավթ, ածուխ, գազ, մարմար և այլն: Կան նաև ոչ մետաղական հումքի (դաշտային սպաթ, գրաֆիտ, ծծումբ, քվարց, կրաքար, գիպս, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր) արդյունաբերական նշանակության հանքավայրեր: Բխում են բազմաթիվ տաք աղբյուրներ, որոնք օգտագործվում են  բուժիչ նպատակներով, կան նաև խոշոր արտեզյան ավազաններ:

 

Երկրի հարթավայրային մասում գետերը քիչ են և ամռանը ծանծաղում են, իսկ ստորին հոսանքում`   ցամաքում: Լեռնային գետերը ջրառատ են, հորդանում են գարնանն ու ամռան սկզբին: Լճերը հիմնականում գտնվում են հովիտներում և խոշոր գետերի դելտաներում: Կան ջրամբարներ, լեռներում՝ ոչ մեծ սառցադաշտեր:

 

Շատ բազմազան է Ուզբեկստանի բուսական աշխարհը: Տարածված են հացազգիները, սաքսաուլը, բոշխը, ակացիան, օշինդրը, օշանը և բիյուրգունը: Գետահովիտներում կան ողողատային անտառներ (ընկուզենի, բարդի, ուռենի), կարմրան, մատուտակ, ուղտափուշ: Ցածրադիր լեռներում աճում են խոտաբույսեր, մեղրատու բույսեր, թխկի, սալորենի, խնձորենի, իսկ բարձրադիր նախալեռներում՝ սեզ, գարի, տուղտ, նշենի, փշամանդիկ: Օազիսներում աճեցնում են բամբակենի, ցորեն, գարի, բրինձ, մրգեր, բանջարեղեն:

 

Հարուստ է կենդանական աշխարհը: Ավազային անապատներում տարածված են մորմը, կարիճը, պարսկական կլորագլուխ մողեսը, վիշապօձը, նետաօձը, գետնասկյուռը, ավազամուկը, ճագարամուկը, հանդիպում են գայլ, որմզդեղն, աղվես, նապաստակ: Ալպյան գոտում բազմաթիվ են հիմալայան հնդկահավը, գառնանգղը, գետակինճը, լեռնային ոչխարը, գորշուկը, կզաքիսը, կնգումը, աքիսը, արջը, հովազը, գայլը: Շատ են թռչունները, ջրավազաններում՝ ձկները:

Երկրում ստեղծվել են 10-ից ավելի արգելոցներ. ամենախոշորը Չատկալյան արգելոցն է: Գործում է Ուզբեկստանի ազգային պարկը: 

 

Մ.թ.ա. 8-րդ դարից Ուզբեկստանի տարածքում գոյություն են ունեցել հնագույն պետություններ Բակտրիան, Խորեզմը, Սողդիանան: Տնտեսական և մշակութային կարևոր կենտրոն է դարձել Մարականդան (Սամարղանդ): Մ.թ.ա. 6-րդ դարում Ուզբեկստանի տարածքը  գտնվել է Աքեմենյանների տիրապետության տակ, մ.թ.ա.  4-րդ դարում այն նվաճել է Ալեքսանդր Մակեդոնացին, մոտ 250 թ-ին մտել է Հունա-Բակտրիական թագավորության, մ.թ.ա. մոտ I դարի վերջից մինչև մ.թ.9-րդ  դարի կեսը`   Քուշանական թագավորության կազմի մեջ: 5-րդ դարի կեսից մինչև 6-րդ դարի 60-ական թվականները գտնվել է հեփթաղների տիրապետության տակ, որի անկումից հետո`   6-րդ  դարում կազմավորվել է Թյուրքական խաքանությունը (Միջին Ասիան մտնում էր Արևմտաթյուրքական խաքանության մեջ): 8-րդ դարի կեսին Ուզբեկստանի տարածքը գրավել են արաբները, բռնի տարածել մահմեդականությունը: 9-րդ դարում Միջին Ասիայում կազմավորվել է Սամանյանների պետությունը, որի առավել զարգացած մարզերից էր Ուզբեկստանը: 

 

10-րդ դարի վերջին – 13-րդ  դարի սկզբին Ուզբեկստանի գրեթե  ողջ տարածքը պատկանել է Կարախանյանների պետությանը, արևմտյան մասը՝ Խորեզմին: 14-րդ դարի 2-րդ կեսին – 15-րդ դարի վերջին Ուզբեկստանի տարածքը եղել է Թիմուրյանների պետության կազմում: 16-րդ դարի սկզբին ձևավորվել է Շայբանյանների ուզբեկական պետությունը, 16-րդ դարում՝ Բուխարայի և Խիվայի, 18-րդ դարում՝ Կոկանդի խանությունները: 19-րդ դարի 60–70-ական թվականներին ռուսական զորքերը գրավել են Ուզբեկստանի ամբողջ տարածքը, 1867թ-ին կազմավորվել է Թուրքեստանի գեներալ – նահանգապետությունը,  1873թ-ին ավարտվել է նաև Խիվայի և Բուխարայի խանությունների նվաճումը: 1917թ-ի նոյեմբերից – 1918թ-ի մարտը երկրամասում հաստատվել է խորհրդային իշխանություն, և Ուզբեկստանը  Թուրքեստանի ԻԽՍՀ կազմում մտել է ՌԽՖՍՀ  կազմի մեջ: 1924 թ-ի հոկտեմբերին կազմավորվել է Ուզբեկական ԽՍՀ, 1925–9թթ-ին եղել է ԽՍՀՄ կազմում՝ որպես միութենական հանրապետություն:  1991թ-ին՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո,  հռչակվել է երկրի անկախությունը:

 

Ուզբեկստանի բնակչության շուրջ 70 %-ը ուզբեկներ են, խոսում են ուզբեկերեն: Դավանում են  մահմեդականություն: Բնակվում են նաև ռուսներ, թաթարներ, ղազախներ, տաջիկներ, ուկրաինացիներ, կարակալպակներ, կորեացիներ, հայեր, բաշկիրներ և այլք: 

Խոշոր քաղաքներն են Տաշքենդը, Սամարղանդը, Նամանգանը, Անդիժանը, Բուխարան, Ֆերգանան, Կոկանդը:

 

Ուզբեկստանն ագրոարդյունաբերական երկիր է:

Արդյունաբերության ճյուղերից զարգացած են հանքարդյունաբերությունը, մետաղաձուլությունը, նավթաքիմիան, մեքենաշինությունը, շինանյութերի, թեթև և սննդի արդյունաբերությունները:

 

Ունի զարգացած հանքարդյունաբերություն (պղինձ, արծաթ, ոսկի, կապար, ցինկ, վոլֆրամ, երկաթ, մանգան և այլն): Կան բնական գազի, ծծմբի, օզոկերիտի, կերակրի աղի մեծ պաշարներ:

 

Մշակող արդյունաբերության առաջատար ճյուղերն են քիմիական (ազոտական և ֆոսֆորական պարարտանյութերի, քիմիական մանրաթելերի և պլաստամասսաների արտադրություններ), մեքենաշինական (հիմնականում`   գյուղատնտեսական և տեքստիլ արդյունաբերության սարքավորումների), ինչպես նաև էլեկտրատեխնիկական, ռադիոէլեկտրոնային, սարքաշինական, ավիացիոն արդյունաբերությունները:

 

Գյուղատնտեսության հիմքը ոռոգովի երկրագործությունն է. առավել զարգացած են բամբակագործությունը և կանեփագործությունը: Բամբակենու ցանքերը կենտրոնացած են գետերի հովիտներում, կանեփինը՝ Տաշքենդի մարզում: Աճեցվում են նաև ծխախոտ, շաքարեղեգ, բրինձ, ցորեն, գարի, պտուղներ, խաղող, բանջարաբոստանային մշակաբույսեր (հատկապես նշանավոր է սեխը), թթենի (տերևներն օգտագործվում են շերամապահության մեջ): Անասնապահության գլխավոր ճյուղը ոչխարաբուծությունն է, որը մասնագիտացել է կարակուլատու (մինչև 4 ամսական գառների գանգուր մորթին օգտագործվում է գլխարկներ, մուշտակներ կարելու համար) և մսաճարպատու ուղղություններով: Բուծում են նաև ուղտեր ու ձիեր:

 

Հանրահայտ են ուզբեկ կառավարիչներ`   աստղագետ Ուլուգբեգը, գրողներ Հուսեին Բայկարան և Բաբուրը, մաթեմատիկոսներ ալ Բիրունին, ալ Խորեզմին, բանաստեղծներ Ալիշեր Նավոին, Ալամի Մեջլիսին, Սադրիդդին Այնին և ուրիշներ:

 

Հայերն Ուզբեկստանում

 

Ռուսական վարչակազմի հովանավորությամբ հայերն Ուզբեկստան են եկել Այսրկովկասից (հիմնականում՝ Ղարաբաղից, Զանգեզուրից), Ռուսաստանից, Պարսկաստանից: Հայ արհեստավորները, բանվորները, առևտրականները բնակվում էին քաղաքներում և նկատելի դեր ունեին երկրի տնտեսական կյանքում, հատկապես`   առևտրի, գյուղատնտեսական արտադրանքի վերամշակման, շինարարության, բամբակագործության բնագավառներում: Հայերի թվաքանակն

 

Ուզբեկստանում մշտապես աճել է, արդեն 1920-ական թվականներին համայնքը դարձել է ամենախոշորը Միջին Ասիայում: Հայերը եկեղեցիներ են կառուցել Սամարղանդում (Սուրբ Աստվածածին, 1903 թ.), Կոկանդում (1910 թ.), Անդիժանում, Բուխարայում: Եկեղեցիներին կից գործել են ծխական դպրոցներ: Սակայն խորհրդային իշխանության տարիներին բոլոր եկեղեցիներն ու դպրոցները փակվել են:

 

Ուզբեկստանի հայազգի գիտական և մշակութային գործիչներից լայն ճանաչում են ձեռք բերել տնտեսագետ Ս. Գուլիշամբարովը, գյուղատնտես Ս. Մելիք-Սարգսյանը, երկրաբան Ա. Բաբաևը, պարուհի, պարուսույց Թ. Պետրոսյանը (Թամարա խանում), նկարիչներ  Հ. Թադևոսյանը, Վ. Երեմյանը և այլք: Ուզբեկստանի անկախության հռչակումից հետո հիմնվել են Տաշքենդի հայ մշակույթի կենտրոնը, Սամարղանդի «Լույս» մշակութային ընկերությունը:

 

Հայ համայնքի պահանջով նրան է վերադարձվել Սամարղանդի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու պահպանված շենքը, որը ուզբեկահայ բարերար Արթուր Մարտիրոսյանի աջակցությամբ հիմնովին նորոգվել է և վերաօծվել 1995թ-ի օգոստոսին: Ներկայումս Ուզբեկստանում բնակվում է շուրջ 70 հզ. հայ: