Հայ Առաքելական Եկեղեցի

Հայոց եկեղեցու ձևավորումը 1-3-րդ դարերում

 

Առաքելական ժամանակներից մինչև 3-րդ դարի վերջը քրիստոնեությունը աստիճանաբար տարածվել է Հայաստանի մեջ: Դրա համար մեծ նպաստող ուժեր էին ոչ միայն Քրիստոսի առաքյալների քարոզչությունը, այլև ստեղծված օգտակար մի շարք գործոնները: Առաջին դարում քրիստոնեությունը լայնորեն տարածված էր Հայաստանի հարևան Կապադովկիայում (սրա մաս էր կազմում Փոքր Հայքը), Օսրոենեում և Ադիաբենեում, որոնց հետ առկա առևտրային և մշակութային կապը հարմար պայմաններ էին ստեղծում քրիստոնեության ներթափանցման համար: Նպաստող հանգամանք էր նաև Տիգրանակերտում, Արտաշատում, Վաղարշապատում և Զարեհավանում հրեական համայնքների գոյությունը. քրիստոնեության առաջին քարոզիչները իրենց գործունեությունը սկսում էին հենց այդ համայնքներից: 197թ. Տերտուղիանոսը «Ընդդեմ Հրեաների» գրքում քրիստոնեությունը ընդունած ազգությունների շարքում նշում է նաև հայերին: Այս տեղեկությունը հաստատում է նաև Օգոստինոս Երանելին «Ընդդեմ մանիքեականների» աշխատության մեջ: Քրիստոնեության արագ տարածումը փաստող վկայություններ են նաև Վաղարշ Բ (186-196թթ), Խոսրով Ա (196-216թթ) և հաջորդ արքաների հալածնքները ընդդեմ քրիստոնյաների: Սրանց մասին նկարագրություններ են առկա Կապադովկիայի Փիրմիլիանոս եպիսկոպոսի (230-268թթ) «Եկեղեցու հալածանքների պատմությունը» գրքում: Եկեղեցական պատմության հայր Եվսեբիոս Կեսարացին հիշատակում է նաև ապաշխարողական մի նամակ`   «ուղղված Հայաստանի քրիստոնյաներին, որոնց եպիսկոպոսն է Մերուժանը»: Այս նամակի հեղինակը ըստ Եվսեբիոսի 3-րդ դարի Ալեքսանդրիայի եպիսկոպոս Դիոնիսիոսն էր: Համաձայն պատմական մի քանի տեղեկությունների`   առաքելական քարոզչությունից հետո հայաստանում հիմնվում են եպիսկոպոսական մի քանի աթոռներ (Գողթն, Արտազ կամ Աշտիշատ), որոնց եպիսկոպոս առաջնորդներն են եղել`  

Հայոց Եկեղեցին Գրիգոր Լուսավորչի հաջորդների օրոք

 

Գրիգոր Լուսավորչին կաթողիկոսական պաշտոնում փոխարինում է որդին`   Արիստակես հայրապետը, ով եպիսկոպոս լինելով`   325թ. որպես Հայ Առաքելական Եկեղեցու ներկայացուցիչ մասնակցել էր նաև Նիկիայի Առաջին Տիեզերաժողովին`   իր հետ բերելով ժողովի կանոններն ու հավատո հանգանակը: Հեթանոս իշխանների դեմ պայքարելու արդյունքում Արիստակեսը դավադրաբար սպանվում է: Նույն բախտին են արժանանում նաև նրա եղբայրը`   հաջորդ հայրապետը`   Վրթանեսը, և վերջինիս որդին`   Հուսիկ Ա հայրապետը: Հուսիկ կաթողիկոսի թոռի`   Ներսես Ա Մեծի կաթողիկոսության շրջանը նշանավորվեց Հայոց Եկեղեցու բարենորոգչությամբ. 353թ. Աշտիշատում գումարվեց Հայոց Եկեղեցու առաջին ազգային եկեղեցական ժողովը, որի ժամանակ ընդունվեցին, ապա կյանքի կոչվեցին դավանաբանական, կազմակերպչական, բարեսիրական ուղղվածության մի շարք որոշումներ: Այս ժողովի ընթացքում ևս մեկ անգամ մերժվեց ու նզովվեց արիոսականությունը: Հայոց Եկեղեցու ոսկեդարը մեկնարկեց 5-րդ դարի սկզբով, երբ Ներսես Մեծի որդու`   Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսի, Մեսրոպ Մաշտոց վարդապետի ջանքերով և Վռամշապուհ թագավորի հովանավորությամբ ստեղծվեցին հայոց գրերը: Գրերի գյուտը հզոր զենք դարձավ Հայոց եկեղեցու և պետականության պահպանման համար, ինչպես նաև խթան հանդիսացավ եկեղեցական-ծիսական, գրական, մշակությաին կյանքի հարստացման ու աշխուժացման համար: Սահակ կաթողիկոսից հետո վերջնականապես դադարեց կաթողիկոսական գահի`   Լուսավորչի տոհմին պատկանելը: 5-րդ դարի երկրորդ կեսին զրադաշտական Սասանյան Պարսկաստանի կրոնական ձուլման քաղաքականության դեմ ժողովրդական ընդվզումը վերաճեց Վարդանանց և Վահանանց պատերազմների, որոնց ժամանակ իր ազգանվեր ծառայությունն է մատուցել նաև Հայ Առաքելական եկեղեցին: Արդյունքում երկու կաթողիկոսներ`   Հովսեփ Հողոցմեցին (440-452)և Գյուտ Արահեզացին (461-479) հալածվեցին Պարսից կառավարության կողմից: Հարաբերական խաղաղություն հաստատվեց Հովհան Ա Մանդակունի (479-490) և Բաբկեն Ա Ոթմսեցի (490-516) կաթողիկոսների օրոք: 506թ. Բաբկեն կաթողիկոսը հրավիրեց Դվինի Ա եկեղեցական ժողովը, որին մասնակցում էին նաև Հայոց Եկեղեցու վերագահությունն ընդունող Վրաց և Աղվանից եկեղեցիները: Դվինի ժողովում առաջին անգամ քննության առնվեց 451թ. գումարված Քաղկեդոնի 4-րդ Տիեզերաժողովը և դրա ընթացքում քննարկված հարցերն ու ընդունած քրիստոսաբանական բանաձևը (Ավարայրի ճակատամարտի և անկայուն քաղաքական դրության պատճառով ժողովին Հայաստանից ներկայացուցիչ չէր մասնակցել): Դվինի ժողովը հիմնովին մերժել է Քաղկեդոնի որոշումները`   դրանք համարելով առաջին երեք Տիեզերաժողովների որոշումներին հակասող: Քաղկեդոնի ժողովը որպես ներքին նպատակ ուներ նաև մեծացնել Բյուզանդիայի ազդեցությունը արևելքի Քրիստոնյա ժողովուրդների վրա, զրկել նրանց մշակութային և դավանաբանական ինքնուրույնությունից: 554թ. Դվինում գումարվեց 2-րդ ժողովը որը ևս մեկ անգամ բացեիբաց նզովեց Քաղկեդոնի ժողովը և խզեց հարաբերությունը Բյուզանդական եկեղեցու հետ: Պապ թագավորի ժամանակ ձեռք բերած վարչական անկախությունից հետո 6-րդ դարում Հայոց եկեղեցին վերջնականապես դավանապես զատվեց բյուզանդական եկեղեցուց`   ընդունելով միայն առաջին 3 տիեզերական ժողովները: Այսուամենայնիվ Բյուզանդիան (հատկեպես Հայաստանի`   Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև 2-րդ բաժանումից հետո) չէր դադարում ձուլման քաղաքականություն տանել: Մորիկ կայսեր վարած քաղաքականության արդյունքում 608թ. Վրաց եկեղեցին բաժանվեց Հայոց Եկեղեցուց`   ընդունելով քաղկեդոնականությունը: Հայաստանը քաղկեդոնականացնելու և Հայոց Եկեղեցուն մոնոֆիզիտություն պարտադրելուն ուղղված ջանքեր էին ներդնում նաև Հերակլ, ապա Կոստանդ Բ կայսրերը, սակայն քաղաքական պատեհությամբ պայմանավորված`   միավորման որոշումները այդպես էլ կյանքի չեն կոչվում: Դրան մեծ արգելք են հանդիսանում նոր թափ ստացած արաբական արշավանքները:

Հայոց Եկեղեցին Բագրատունիների թագավորության շրջանում

 

9-րդ դարի 2-րդ կեսին`   Զաքարիա Ա Ձագեցի (855-876թթ.) և Գևորգ Բ Գառնեցի (877-897թթ.) կաթողիկաոսների օրոք Բագրատունիների գլխավորությամբ թոթափվեց արաբական լուծը`   վերականգվելով պետության և Եկեղեցու անկախությունը: Այսուհանդերձ արաբական ճնշումները Հայոց եկեղեցու և կաթողիկոսության վրա շարունակվում էին. այսպես`   գերության մեջ է հայտնվում Գևորգ Գառնեցի կաթողիկոսը, հալածվում և նեղություններ է կրում Հովհաննես Դրասխանակերտցի պատմիչ կաթողիկոսը (898-929): Արաբական գերիշխանության աստիճանական անկմանը զուգահեռ դարձյալ մեծանում է Հայոց Եկեղեցին դավանական կախվածության մեջ գցելու Բյուզանդիայի հավակնությունը: Կոստանդնուպոլսի Փոտ պատրիաիքը առաջրկում է միավորել 2 եկեղեցիները: Այս առաջարկի առթիվ 862թ. Շիրակավանում ժողով է գումարվում, որը մերժում է քաղկեդոնականների այս առաջարկները: Բյուզանդիան այնուհետ ձեռնամուխ է լինում Հայոց Եկեղեցու մեջ պառակտում մտցնելուն և սկսում է հալածել հայ հոգևորականներին: Առաջ են գալիս մի շարք հակաթոռ կաթողիկոսություններ, անընդհատ տեղափոխվում է կաթողիկոսական նստավայրը: Այսքանով հանդերձ 10-րդ դարի վերջը և 11-րդ դարի սկիզբը Անիի թագավորության համար նշանավորվում են հոգևոր-մշակութային կյանքի վերելքով. հիմնվում են դպրոցներ, մատենադարաններ, մեծաքանակ եկեղեցիներ և վանքեր (Կամրջաձոր, Դպրեվանք, Հոռոմոս, Սանահին, Հաղպատ), ի հայտ են գալիս եկեղեցական ակնառու դեմքեր (Հովհաննես Կոզեռն, Ստեփանոս Ասողիկ, Սարգիս Անեցի, Անանիա Սանահնեցի, Արիստակես Լաստիվերցի, Հովհաննես Սարկավագ Վարդապետ): 1019թ. Հայոց կաթողիկոս է նշանակվում Պետրոս Ա Գետադարձը(1019-1058թթ.), որի օրոք սկիզբ է առնում Բագրատունյաց պետության ճգնաժամը: Իր ծրագրերը և հույսերը կապելով Բյուզանդիայի հետ`   կաթողիկոսը անկման է տանում նաև Հայոց Եկեղեցին: 1045թ. Բյուզանդիայի վարած քաղաքականության, պետության և եկեղեցու անհեռատես քայլերի արդյունքում Բագրատունյաց թագավորությունը փլուզվում է: Աննախադպ հալածանքներ են սկսվում Հայ Եկեղեցու դեմ, բանտարկվում և տանջանքների է ենթարկվում Պետրոս Գետադարձին հաջորդած Խաչիկ Բ Անեցի (1058-1065) կաթողիկոսը, որի մահից հետո Բյուզանդիան միառժամանակ արգելում է Հայ Եկեղեցուն կաթողիկոս ընտրել: Ստեղծված ծայրահեղ վիճակում 11-րդ դարի վերջում կաթողիկոսական Աթոռը տեղափոխվում է ավելի անվտանգ վայր`   Կիլիկիա:

 

Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը Կիլիկիայում

 

1080թ. նախկին բագրատունյաց թագավորության վերջին ժառանգ Գագիկի ազգականներից Ռուբենը իր իշխանական տարածքներին միացնելով դաշտային Կիլիկիան`   հիմնեց Կիլիկիայի հայկական իշխանությունը: 1198թ. այդ իշխանությունը վերջնականապես հաստատվեց որպես թագավորություն և գոյատևեց մինչև 1375 թվականը: Հայոց քաղաքական կենտրոնը Կիլիկիա տեղափողելուն զուգահեռ տեղափոխվեց նաև Կաթողիկոսական աթոռը. Հայոց Եկեղեցին Կիլիկիայի տարածքում գոյատևեց 1062-1441թթ: Այսուամենայնիվ բուն Հայաստանում ևս չկորսվեց հայ հոգևոր կյանքը: Համախմբվելով Սանահինում, Հաղպատում, Սյունիքում և Խորանաշատում`   Հայաստանի հոգևորականները ձևավորում են Արևելյան վարդապետների խումբը: Մինչև Հայ Առաքելական Եկեղեցու կաթողիկոսական աթոռի վերջնական հաստատումը Կիլիկիայում, հաստատվել էին երեք հակաթոռ կաթողիկոսություններ Հոնում, Մարաշում և Տարսոնում: Դեռևս Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի (1066-1105թթ) կենդանության օրոք`   1081թ. Անիում աթոռակից կաթողիկոս է նշանակվում Բարսեղ Ա Անեցին (1105-1113թթ): Այս նշանակումը եղել էր Գրիգոր Վկայասերի համաձայնությամբ, քանի որ Վկայասերը երկարատև բացակայում էր Հայաստանից`   շրջելով և հավաքագրելով սրբերի վարքեր և վկայաբանություններ: Բարսեղի ջանքերով վերացվում են Կիլիկիայի հակաթոռ կաթողիկոսությունները, իսկ արդեն Վկայասերի մահվանից հետո Բարսեղ Անեցին հաստատվում է Քեսունի Կարմիր վանքում: Բարսեղ Անեցուց հետո Հայոց Կաթողիկոս է ձեռնադրվում 20-ամյա Գրիգոր Գ Պահլավունին (1113-1166թթ.): Երիտասարդ կաթողիկոսի ընտրությունը պատճառ է դառնում հայոց ամենաերկարակյաց հակաթոռ կաթողիկոսության`   Աղթամարի (1113-1895) հիմադրման համար: Գրիգոր կաթողիկոսի դեմ բողոքելով`   Աղթամարի կաթողիկոս է ինքն իրեն հռչակում Աղթամարի Դավիթ եպիսկոպոսը, ում կաթողիկոսությունը միանգամից մերժվում է: Ելնելով քաղաքական իրավիճակից`   1116թ. Գրիգոր Գ Պահլավունի կաթողիկոսը Կարմիր վանքից տեղափոխվում է Ծովք, սակայն այստեղ էլ ապահով չլինելով`   վերջնականապես հաստատվում է Հռոմկլայում`   հընթացս մի քանի անգամ անհաջող փորձ անելով աթոռը վերահաստատել Անիում: Հռոմկլայում Հայոց կաթողիկոսական աթոռը մնում է մինչև 1292թ-ը: Գրիգոր Պահլավունուց հետո Հայոց եկեղեցու ղեկավարումը ստանձնում է նրա եղբայրը`   Ներսես Դ Կլայեցի Պահլավունին (Ներսես Շնորհալի, 1166-1173), ով Հայ Եկեղեցու պատմության ամենաբազմերախտ հայրապետներից էր: Շնորհալին պատմությանը հայտնի է ոչ միայն իր բեղուն գրիչով`   որի տակից դուրս են եկել մի շարք աստվածաբանական աշխատություններ և ծիսադավանական հարցերի առնչվող գործեր, այլ նաև քաղաքական ակտիվ գործունեությամբ: Ի հակակշիռ այդ ժամանակաշրջանում դարձյալ գլուխ բարձրացնող բյուզանդական ձուլման քաղաքականության`   Ներսես Հայրապետը նամակագրություն է սկսում Մանուել Կոմնենոս կայսեր հետ`   ճիգեր անելով ամեն պարագայում պահպանել Հայոց եկեղեցու ամբողջականությունն ու վարդապետական անաղարտությունը: Արդեն հաջորդ կաթողիկոս Գրիգոր Դ Տղայի (1173-1193թթ) օրոք`   1179թ. Հռոմկլայում մեծ եկեղեցական ժողով է գումարվում, որտեղ Արևելյան վարդապետների անզիջում կողմնորոշման շնորհիվ մերժվում են Մանուել կայսեր առաջարկները (սրան նպաստում է նաև 1080թ. կայսեր մահը): Միևնույն ժամանակ Հայոց եկեղեցուն սկսում է այլ վտանգ սպառնալ. Խաչակրաց արշավանքներին զուգահեռ Կիլիկյան Հայաստանում քաղաքական աջակցություն գտնելու համար նախարարական տները հայացքները դարձնում են դեպի Կաթոլիկ եկեղեցին:

 

Ունիթորական շարժումը Հայոց Եկեղեցում

 

12-14-րդ դարերում Հայոց եկեղեցին առաջին անգամ սերտ հարաբերությունների մեջ մտավ Հռոմեակաթոլիկ եկեղեցու հետ: Այս փոխհարաբերությունը մեծապես կապված էին Կիլիկիայի տարածքում և հարակից շրջաններում խաչակրաց արշավանքների արդյունքում ձևավորված արևմտյան մի շարք նախարարությունների ձևավորմամբ, Կիլիկյան թագավորության քաղաքական և տնտեսակն անկայուն դրությամբ: Ցանկանալով ստանալ Արևմուտքի`   հետևաբար և Հռոմեական եկեղեցու օժանդակությունը`   որոշ հայ քաղաքական և հոգևոր գործիչներ`   պատրաստ էին գնալ զիջումների անգամ հոգևոր-դավանաբանական հարցերում: Այս հաշվի առնելով Կաթոլիկ եկեղեցին այդ դարերի ընթացքում մշտապես առաջ էր քաշում եկեղեցիների ունիայի (միավորման) խնդիրը`   հիմնականում պնդելով 2 դավանական զիջում`  

Հաղորդության գինուն ջուր խառնել

Սուրբ Ծնունդը հունվարի 6-ի փոխարեն նշել դեկտեմբերի 25-ին:

Խաչակիրների 3-րդ արշավանքի ժամանակ Հռոմի Կղեմես 3-րդ պապի խնդրանքով Կիլիկյան Հայաստանը ի դեմս Լևոն թագավորի մեծապես օժանդակեց խաչակիրներին, ինչի համար Լևոնը 1195թ. Գերմանիայ Սրբազան թագավորության կայսր Հենրիխ 4-րդի կողմից ճանաչվեց Կիլիկիայի թագավոր, իսկ 1196թ. թագ ստացավ Ալեքս 3-րդից: Լևոնը պարտադիր կերպով ձգտում էր թագադրվել Արևմուտքի կողմից, սակայն կաթոլիկ եկեղեցին թագադրման արարողություն չէր ցանկանում իրականացնել այլադավան արքայի վրա, ինչի համար Կիլիկիա է ուղարկվում Պապի պատվիրակ Կոնրադոս կարդինալը`   առաջարկով միավորել Հայ և Լատին եկեղեցիները: Լևոնը ժողով է գումարում այդ հարցը քննարկելու համար, սակայն ժողովը իսպառ մերժում է կարդինալի առաջարկը`   զիջման գնալով այլ կետում. 1198թ. հունվարի 6-ին Կոնրադոս Կարդինալը իրականացրեց Լևոնի թագադրումը, իսկ Գրիգոր Զ Ապիրատ (1194-1203թթ.) կաթողիկոսը`   օծման արարողությունը (օծումը կատարվեց հայերենի թարգմանած լատին ծիսակարգի համաձայն): Ունիթորական ձգտումները շարունակվեցին նաև Հեթում արքայի և Կոնստանդին Ա Բարձրաբերդցի կաթողիկոսի օրոք (1221-1267թթ.), երբ Հայ Առաքելական Եկեղեցուն առաջարկվեց ընդունել Ֆիլիոքվեի վարդապետությունը: Կոնստանդին կաթողիկոսը 1251թ. Սսում ժողով է գումարում հարցը քննարկելու համար, սակայն ժողովականների հետ ընդհանուր հայտարարի չգալով ստիպված է լինում դիմել նաև Արևելյան վարդապետներին: Քանի որ այս վարդապետությունը մինագամայն նոր էր և անծանոթ, դրա պատասխանը երկար ժամանակ հապաղում էր: Լատին եկեղեցին, սակայն, շարունակում էր իր պատվիրակներին ուղարկել`   Կիլիկիա`   նպատակ ունենալով զրկել ինքնուրույնությունից Հայոց Եկեղեցին: Այս գործընթացին բավական նպաստում էին նաև կաթոլիկների հանդեպ ընդգծված դրական վերաբերմունք ունեցող Գրիգոր Է Անավարզեցի (1293-1306թթ) կաթողիկոսը և Հեթում Բ թագավորը, որոնց ջանքերով ինչ-ինչ փոփոխություններ և մուծումներ եղան ծեսի մեջ: Ընդդիմանալով սրան`   Արևելյան վարդապետները`   Սյունյաց մետրոպոլիտության առաջնորդությամբ զգաստության են կոչում Գրիգոր կաթողիկոսին: Հաշվի առնելով շրջակա մահմեդական երկրների սպառնալից ընթացքը`   Գրիգոր Անավարզեցին արդարացնում էր իր քայլերը նարանով, որ Հռոմը և Բյուզանդիան քրիստոնյա երկրներ էին, քիչ ավելի վտանգավոր քան մահմեդականները: Կարճ ժամանակ հետո հասկանալով, որ ոչ Հռոմը ոչ Բյուզանդիան չեն պատրաստվում օժանդակել Կիլիկյան թագավորությանը, կաթողիկոսը մեկուսացավ գործունեությունից, ապա թագավորի կողմից աքսորի ենթարկվեց`   Հռոմի հետ միավորման գրությունը չստորագրելու համար: 1307թ. Լևոն արքան Սսում գումարեց 7-րդ ժողովը, որին մասնակից էին 43 եպիսկոպոսներ և Կիլիկիայի մի շարք իշխաններ: Լևոնը ժողովականներին ներկայացրեց զիջումներով ու դավանական լուրջ փոփոխություններով մի գրություն, որն իբր գրել էր Գրիգոր Անավարզեցին: Զիջումները ժողովականների մեծամասնության որոշմամբ ընդունվեցին`   ընդդիմության արժանանալով Արևելյան վարդապետների կողմից: Միայն այն ժամաակ, երբ լիովին պարզ դարձավ Լատին եկեղեցու անպատրաստակամությունը Կիլիկիային օգնելու (մանավանդ որ Եգիպտոսի Մամլուքները անխնա ասպատակում էին Կիլիկիան) 1361թ. Մեսրոպ Ա Արտազեցի (1359-1372թթ) կաթողիկոսը գումարեց Սսի 8-րդ ժողովը և չեղյալ համարեց ամեն տեսակ փոփոխություններն ու մուծումները: 1375թ. մամլուքների արշավանքների արդյունքում ի վերջո դադարեց գոյություն ունենալ Կիլիկիայի Հայոց թագավորությունը: Հասունանում էր կաթողիկոսական աթոռը ավելի ապահով վայր`   բուն Հայաստան տեղափոխելու գաղափարը:

 

Հայոց Եկեղեցու հոգևոր-մշակութային կյանքը Կիլիկյան թագավորության ժամանակաշրջանում

 

Չնայած քաղաքական դաշտի վայրիվերումներին, միավորման համար այլ եկեղեցիների վարած քաղաքականությանը, հոգևոր մշակութային կյանքը Կիլիկիայում և Հայոց Եկեղեցում տվել է իր լավագույն պտուղները`   որակվելով որպես «արծաթե դար»: Այս շրջանում կառուցվել են բազմաթիվ վանքեր ու եկեղեցիներ, վարդապետարաններ ու համալսարաններ, ընդօրինակվել ձեռագրեր, ստեղծվել արվեստի, գիտության ու մշակույթի անկրկնելի արժեքներ: Թորոս Ռոսլինի գլխավորությամբ զարկ է տրվում մանրանկարչական արվեստի կատարելագործմանը: 13-րդ դարի սկզբներին աշխուժանում է կյանքը նաև բուն`   Հյուսիսային Հայաստանում: Զաքարյան իշխանական տան ջանքերով ազատվելով մահմեդական գերիշխանությունից`   Հայաստանը հնարավորություն է ստանում մշակութային վերելք ապրելու, ինչի արդյունքում կարճ ժամանակ հետո հիմնվում են Սանահինի և Հաղպատի վանքերն ու վարդապետարանները, Գլաձորի համալսարանը, Որոտնավանքն ու Տաթևի վանքը և այլն: Այս դարաշրջանում Հայոց Եկեղեցում գործունեություն են ծավալում այնպիսի հայտնի գործիչներ ինչպիսիք են Ներսես Շնորհալին, Հակոբ Ա Կլայեցին, Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Տիրատուր Կիլիկեցին, Եսայի Նչեցին, Մխիթար Գոշը և այլք:

 

Կաթողիկոսական Աթոռի վերահաստատումը Էջմիածնում

 

Կիլիկիայում թագավորության անկումից հետո Հայոց եկեղեցու առաջ ծառացան մի շարք խնդիրներ. ստեղծված հոգևոր-մշակութային ճգնաժամը, տնտեսական և քաղաքական անելանելի դրությունը անհնար էին դարձնում Եկեղեցու ազատ և նպատակաուղղված գործունեությունը: Հաշվի առնելով այս հանգամանքները Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու գործիչները 13-րդ դարի վերջից սկսած քայլեր են ձեռնարկում հայրապետական աթոռն ավելի ապահով ու նպաստավոր վայր տեղափոխելու համար: Արդեն 15-րդ դարի սկզբին երբ բուն Հայաստանում կարակոյունլու Ջհանշահի իշխանությունը հաստատվեց, համեմատաբար խաղաղ ու նպաստավոր իրադրություն ստեղծվեց և հնարավորություն առաջ եկավ կաթողիկոսությունը հաստատել իր նախնական վայրում`   Սուրբ Էջմիածնում: Այս որոշումը կայացվեց դեռևս Կիլիկիայի Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանց կաթողիկոսի կենդանության օրոք, նրա համաձայնությամբ: 1441թ. Համբարձման տոնի օրը Թովմա Մեծոփեցու և Հովհան Հերմոնեցու ջանքերով Վաղարշապատում ժողով գումարվեց 700 եպիսկոպոսների մասնակցությամբ, վիճակ գցվեց և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի պաշտոնն ընկավ Կիրակոս Վիրապեցուն (1441-1443թթ), ով փաստորեն դարձավ գոյություն ունեցող հայկական բոլոր կաթողիկոսությունների, նվիրապետական աթոռների և թեմերի գլուխը: Կարճ ժամանակ հետո`  1446-ին, Կիլիկիայում Կարապետ Եվդոկացին կաթողիկոս օծվեց`   ինքն իրեն Սսի կաթողիկոս հայտարարելով, ինչով վերականգնվեց Սսի Կիլիկյան կաթողիկոսությունը:

 

Կարճ ժամանակ հետո`   1461-ին հիմնվեց նաև Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքությունը: Վաղարշապատը կրկին դարձավ համայն հայության հոգևոր կենտրոնը, Սուրբ Էջմիածինը`   պետականությունից զրկված, աշխարհով սփռված հայ ժողովրդի հոգևոր և ազգային-քաղաքական կենտրոնը: Այս վերջին հանգամանքը չափազանց կարևոր էր Պարսկաստանի և Օսմանյան Թուրքիայի հայահալած ու զավթողական նպատակների պայմանում: Հայոց Եկեղեցու կենտրոնը`   Վաղարշապատը, գտնվում էր Պարսկաստանի իշխանության տակ և զրկված էր ինքնավարությունից: Արդյունքում 15-16-րդ դարերում Հայոց Եկեղեցին դարձյալ մութ ու լճացած տարիներ է անցկացնում, երբ ներսում ձեռքից ձեռք էր խլվում կաթողիկոսական աթոռը, իսկ արտաքին քաղաքականությամբ Պարսկաստանն ու Թուրքիան պառակտում և թոլացնում էին Հայոց Եկեղեցին ու Հայաստանը: Միայն 17-րդ դարասկզբին`   Մովսես Գ Տաթևացի (1629-1632թթ), Փիլիպոս Ա Աղբակեցի (1632-1655թթ.), Հակոբ Դ Ջուղայեցի (1655-1680թթ) կաթողիկոսների օրոք Հայ Առաքելական եկեղեցու ներքին կայնքը, նյութական վիճակը, ազգային-եկեղեցական, հոգևոր-մշակութային կյանքը սկսեցին վերելք ապրել: Կարգավորվեցին հարաբերությունները Պարսկական արքունիքի, նվիրապետական աթոռների հետ: Հիմնվեցին մի շարք դպրոցներ ու կրթական հաստատություններ Սյունիքում, Վաղարշապատում, Վանա լճի կղզիներում, Նոր Ջուղայում[9]: Վերազարթոնքը շարունկվեց նաև հաջորդ կաթողիկոսներ Եղիազար Ա Այնթափցու (1691-1705թթ.), Ղազար Ա Ջահկեցու (1737-1751թթ.), Հակոբ Ե Շամախեցու (1795-1763թթ., այս հայրապետը առաջիններից էր, ով սկսվեց զբաղվել Հայաստանը օտար լծից ազատելու գործով) օրոք: Դարաշրջանի ամենաբեղուն հայրապետներից էր Սիմեոն Ա Երևանցին (1763-1780թթ.), ով աշխատանքներ տարավ հայոց Եկեղեցու կալվածքները վերադարձնելու, հոգևոր կյանքը աշխուժացնելու և ծիսական կայնքի մեջ բարեձոխումներ կատարելու ուղղությամբ:

 

Հայոց Եկեղեցին 19-րդ դարում

 

19-րդ դարասկիզբը Հայոց եկեղեցու համար առանձնացավ պետական կյանքում տեղի ունեցած բուռն փոփոխություններով. Հայաստանի մի զգալի մասը`   Արևելյան Հայաստանը, ազատվելով Թուրքիա-Պարսկական լծից, ընկավ Ցարական Ռուսաստանի գերիշխանության տակ: Հայ Եկեղեցին և հայ ժողովուրդը, խանդավառված քրիստոնյա Ռուսաստանի կազմի մեջ անցնելով`   մեծապես օժանդակեցին Ռուսաստանին`   թշնամու դեմ պայքարի հարցում: Հայ ժողովրդին ներկայանալով որպես հավատակից ազատարար`   Ռուսաստանը մեծ կարևորություն էր հատկացնում եկեղեցական խնդիրներին և Հայոց Եկեղեցուն`   գիտակցելով, որ պետականության կորստից հետո հայ ամբողջականության շահերի ու տրամադրությունների արտահայտիչը Հայ Առաքելական Եկեղեցին է: Ըստ այդմ Ռուսաստանը փորձում էր փոքրացնել Հայ Եկեղեցու քաղաքական դերը երկրի ներսում, օգտագործել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության հեղինակությունը Ռուսաստանում և դրանից դուրս բնակվող հայերի վրա ազդեցություն տարածելու համար: Ռուսաստանը իրավունք էր վերապահել իրեն մինչև անգամ վավերացնելու Կաթողիկոսի ընտրությունը: Ավելին`   1836թ. Ռուսական կառավարությունը հրապարակեց պետության և Հայոց եկեղեցու հարաբերությունները կանոնակարգող «Պոլոժենիե» փաստաթուղթը, որը ծայրահեղորեն նվազեցնում էր Հայոց եկեղեցու հեղինակությունը, զրկում նրան կալվածքներից, դպրոցներից և ունեցվածքից: Սա առաջ բերեց հայ ժողովրդի և Հայոց Եկեղեցու վրդովմունքը, սակայն մինչև 1917թ. «Պոլոժենիեն» չդադարեց գործելուց: Չնայած Հայոց Եկեղեցու առաջ ծառացած խնդիրներին`   Հայոց Եկեղեցին շարունակում էր պահպանել իր գոյությունը`  միաժամանակ որոշակի դրական արդյունքներ արձանագրելով հոգևոր-մշակութային կյանքում: Միմյանց հաջորդած Եփրեմ Ա Ձորագեղցի (1809-1830թթ.), Հովհաննես Ը Կարբեցի (1831-1842թթ.) և Ներսես Ե Աշտարակեցի (1843-1857թթ) կաթողիկոսների շարքում ամենից աչքի ընկնողը եղավ Ներսես Աշտարակեցին, ով ակտիվ գործունեություն էր ծավալել նույնիսկ մինչև կաթողիկոս դառնալը`   քաջալերողն ու նպաստողը լինելով 1804-1813թթ, 1826-1828թթ. Ռուս-Պարսկական պատերազմների: Աշտարակեցու ջանքերով հիմանդրվեց Ռուսաստանի Նոր-Նախիջևանի, Աստրախանի թեմը, Թիֆլիսում բացվեց հանրահայտ Ներսիսյան դպրոցը (1824թ.): Կաթողիկոս դառնալուց հետո Աշտարակեցին ձեռնամուխ եղավ եկեղեցական կյանքի շենացմանն ու կրթամշակութային աշխատանքների: Արդյունաշատ եղավ նաև Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի (1866-1882թթ)կաթողիկոսի աթոռակալությունը. Էջմիածնում հիմնվեց տարածաշրջանի առաջին Բարձրագույն Ուսումնական հաստատությունը`   Գևորգյան ճեմարանը (1874թ), բացվեցին Մայր Աթոռի թանգարանը, տպարանը, թղթի արտադրամասը, սկսվեց հրատարակվել Հայոց Եկեղեցու առաջին պաշտոնաթերթը`   «Արարատ» ամսագիրը(1868թ): Այս շրջանի հայտնի հոգևոր գործիչներից էր նաև Մկրտիչ Ա Խրիմյանը (Խրիմյան Հայրիկ, 1892-1907), ով մինչև կաթողիկոսանալը վարել է ոչ միայն հոգևոր, այլև հասարակական գործունեություն: Զբաղեցնելով պատասխանատու բարձր պաշտոններ (ընդհուպ Կ.Պոլսի պատրիարքի պաշտոնը)`   Խրիմյանը միաժամանակ զբաղվում էր հրատարակչական և գրական գործունեությամբ: Որպես հայկական պատվիրակության ղեկավար`   մասնակցել է 1878թ. Բեռլինի Կոնգրեսին, ուր քննարկման էր դրված Հայկական հարցը: Խրիմյանի կաթողիկոսության օրոք`   1903թ. Ցարական կառավարությունը նոր օրենք առաջ քաշեց, որի համաձայն բռնագրավվում էր ողջ եկեղեցական գույքը, փակվում էին հայկական դպրոցները: Խրիմյանը ակտիվորեն հակառակվեց այդ օրենքին`   նամակով դիմելով ցարին և պատվիրեց թեմերին չհնազանդվել այդ օրենքին: Շուտով այս օրենքը դադարեց գոյություն ունենալուց: Բարդ էր Հայոց եկեղեցու վիճակը նաև Արևմտյան Հայաստանում: Ռուս-Թուրքական պատերազմից (1828-1829թթ) հետո Եվրոպական երկրների ճնշմամբ Օսմանյան թուրքիայում հիմնվեցին բողոքական և կաթոլիկ համայնքներ, ովքեր սկսեցին ակտիվ և ագրեսիվ գործունեություն ծավալել`   ջանալով թուլացնել առանց այդ էլ հյուծված Հայոց Եկեղեցին: Այսուամենայնիվ հայոց պատրիարքը շարունակում էր մնալ իր բարձր դիրքի վրա, իսկ Թուրքական կառավարությունը փորձում էր մշտապես միջամտել նրա ընտրության և գործունեության հարցում: Առանց պատրիարքի չէին լուծվում ազգային-եկեղեցական և համայնքային խնդիրները, պատրիարքը միջնորդ էր պետության և Սուրբ Էջմիածնի միջև: Հարցը «կարգավորելու» համար 1860թ. կառավարությունը առաջ քաշեց Ազգային Սահմանադրությունը, որը գոյություն ունեցավ մինչև 1880-ական թվականները: Համաձայն դրա`   Օսմանյան Կայսրության հայ համայնքի և բնակչության ղեկավարումը կատարվում էր 2 խորհուրդների`   հոգևոր խորհրդի (14 եպիսկոպոսներ կաթողիկոսի գլխավորությամբ) և աշխարհիկ խորհրդի (20 երեցփոխաններ`   ընտրված 400 հոգու կողմից) միջոցով: 1895-1896թթ. սկիզբ առան հայերի զանգվածային ջարդերը, որոնք կանխելու դեմ ջանք չէին խնայում ժամանակի պատրիարքներ Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմյանը, Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանը և մյուսները:

 

Հայոց Եկեղեցին 20-րդ դարում

 

Հայոց Եկեղեցին Մեծ Եղեռնի և Առաջին Հանրապետության տարիներին

 

Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին 20-րդ դար ոտնակոխեց Խրիմյան Հայրիկի գահակալությամբ, ում հաջորդեց Կ. Պոլսի պատրիարք Մատթեոս Իզմիրլյանը (1908-1910թթ.): Իզմիրլյանի հաջորդ Գևորգ Ե Սուրենյանցը (1911-1930թթ) իր կաթողիկոսության ընթացքում ականատեսն ու ժամանակակիցը եղավ միանգամից պատմական մի քանի իրադարձությունների`   Առաջին աշխարամարտի ու Հայոց Մեծ Եղեռնի, Սարդարապատի ճակատամարտի և Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ստեղծմանը, Հայաստանի Խորհրդայնացմանը: Դեռևս 1912թ. Գևորգ կաթողիկոսի ջանքերով Էջմիածինը քանիցս բարձրացրել է հայ դատի խնդիրը`   փորձելով դրա վրա բևեռել Եվրոպայի ուշարությունը, սակայն 1914-ին սկիզբ առած աշխարհամարտը, ապա 1915-ի Հայկական Ցեղասպանության Օսմանյան ծրագիրը Հայոց Եկեղեցու ջանքերը թողեցին ապարդյուն: Գիտակցելով Հայոց Եկեղեցու և եկեղեցականների կարևորությունը ազգային կյանքում`   ջարդերի կազմակերպիչները կայսրության տարածքում կոտորեցին թվով ավելի քան 4000 հոգևորականների, ոչնչացրին քրիստոնեական մշակույթի կոթողներն ու հարստությունները, կրակի մատնեցին շուրջ 2000 եկեղեցիներ ու վանքեր: Կոտորածի արդյունքում վտանգի տակ հայտնվեց Սսի կաթողիկոսությունը, որը Սսում մնալով մինչև 1920-ը, բռնեց դեգերման ճամփան և վերջնական հանգրվան գտավ Լիբանանի Անթիլիաս քաղաքում միայն 1930-ականներին: Վերացան Կ.Պոլսի պատրիարքությունն ու Աղթամարի Կաթողիկոսությունը: Հայոց Եկեղեցին զրկվեց իր 1.500.000 հավատացյալներից: Մեծ Եղեռնի և հետագա տարիներին Էջմիածինը ձեռնամուխ եղավ աղետյալների և մազապուրծ եղած փախստականների օժանդակությանը. Հայաստանի և արտերկրի տարբեր քաղաքներում ստեղծվեցին Եղբայրական օգնության կոմիտեներ, նամակներ հղեց պետական բարձրագույն ատյաններին`   բարձրաձայնելով Թուրքիայում կատարվող արյունահեղությունների մասին: Ամբողջովին հայաթափելով Արևմտյան Հայաստանը`   Թուրքերը շարժվեցին դեպի Հայաստանի Արևելյան հատված`   Երևան և Սուրբ Էջմիածին: 1918թ. մայիսին հակ ժողովուրդը ոտքի կանգնեց և Ղարաքիլիսայի, Բաշ-Ապարանի, Սարդարապատի անհավասար մարտերում հաղթանակ տարավ թշնամու հանդեպ`   արգելելով նրա մուտքը մայր երկիր: Պայքարի օրերին չդադարեցին հնչել եկեղեցիների զանգերը, Գևորգ Ե կաթողիկոսը, չնայած սպառնացող վտանգին չլքեց Մայր Աթոռի տարածքը, ռազմաճակատում հանդես եկան Հայոց Եկեղեցու մի շարք սպասավորներ`   Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը, Զավեն եպիսկոպոս Մահտեսի Բաբայանը, Թադեոս, Եզնիկ վարդապետները, Զաքար քահանա Տեր-Հարությունյանը, Հովհաննես քահանա Տեր-Մովսիսյանը և այլոք: Փառահեղ հաղթանակին հետևեց 1918թ մայիսի 28-ին Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ծնունդը, որը միանշանակ ողջունվեց Հայոց Եկեղեցու կողմից: Չնայած Հանրապետության կարճատև գոյությանը, Հայոց Եկեղեցու և կառավարության միջև սկսվել էին ձևավորվել հարաբերություններ. Հայ Առաքելական Եկեղեցու համար հնարավորություն էր ստեղծվել ազատ շունք քաշելու և գործելու համար:

 

Հայոց Եկեղեցին Խորհրդային համայնավարության տարիներին

 

Նոր հանրապետության ընձեռած լայն հնարավորությունները երկար չտևեցին: 1920թ. խորհրդային ուժերի ներխուժումը Հայաստան նոր փորձությունների սկիզբ դարձավ Հայոց Եկեղեցու համար, ինչը ձգվեց ավելի քան 70 տարի: Համայնավար վարչակարգը, պաշտոնապես հռչակելով անաստավածությունը որպես գաղափարախոսություն, սկսեց հալածել կրոնն ու եկեղեցին: 1920թ. դպրոցը վերջնականապես բաժանվեց Եկեղեցուց, քիչ ավելի ուշ առգրավվեց եկեղեցական ողջ ունեցվածքը`   ծիսական սպասքը, թանգարանային նմուշները, ձեռագրական հարստությունը, հողակտորները, քանդվեցին կամ պահստների ու ախոռների վերածվեցին հարյուրավոր եկեղեցիներ (մնացել էր ընդամենը 4 եկեղեցի, իսկ 800-ը փակվել հիմնականում վարչական եղանակով), ստեղծվեցին եկեղեցու ոչնչացմանը միտված մի քանի կազմակերպություններ: Նման ծանր պայմաններում անգամ Գևորգ Ե Կաթողիկոսը հաջողեցրեց փոփոխել եկեղեցական տոմարը, հիմնել Գերագույն Հոգևոր Խորհուրդը, հաստատել ազգային-եկեղեցական ժողովի կանոնադրությունը: Ի թիվս 30-ական թվականներին մահվան դատապարտված և աքսորված բազմաթիվ հոգևորականների (ավելի քան 200 հոգի), Խորհրդային ռեպրեսիաների զոհը դարձավ նաև Խորեն Ա Մուրադբեկյան կաթողիկոսը (1932-1938թթ.), ով սպանվեց իր առանձնասենյակում խորհրդային գործակալների ձեռքով: 1941թ. սկիզբ առած Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին Հայոց Եկեղեցին իր փոքր հնարավորություններով հանդերձ կանգնեց պետության կողքին`   Գևորգ արքեպիսկոպոս Չորեքչյանի նախաձեռնությամբ հանգանակություններ և ռազմական ուժ («Սասունցի Դավիթ» և «Գեներալ Բաղրամյան» տանկային շարասյուներ) ուղարկելով ռազմաճակատ: Այս փաստը փոքր-ինչ փոխեց Խորհրդային կառավարության մոտեցումը Հայոց Եկեղեցու նկատմամբ, ինչի արդյունքում 1945-ին թույլատրվեց Կաթողիկոսական ընտրություններ անցկացնել (ընտրվեց Գևորգ Զ Չորեքչյանը, 1945-1954թթ.), հրատարակել «Էջմիածին» պաշտոնական ամսագիրը, բացվեց Հոգևոր Ճեմարանը: Գևորգ կաթողիկոսով սկսվեց վերազարթոնքի նոր փուլ, որը շարունակվեց նաև Վազգեն Ա Պալճյան (1955-1994թթ) հայրապետի օրոք: Ճիշտ է Խորհրդային իշխանությունները ամբողջովին ազատ չէին թողել Հայ Առաքելական Եկեղեցուն և դեռևս գոյություն ունեին բազում սահմանափակումներ, սակայն կաթողիկոսի հեռատես քայլերի շնորհիվ Եկեղեցին փոքրիկ քայլերով շարունակում էր ազգային-եկեղեցական իր գործունեությունը: Վերանորոգվեց ու կառուցապատվեց Սուրբ Էջմիածինը և մի շարք եկեղեցիներ ու վանքեր (Գայանե, Հռիփսիմե, Շողակաթ, Գեղարդավանք, Խոր Վիրապ), ուշադրություն դարձվեց կրթությանը ճեմարանում, «Էջմիածին» ամսագրի և մի շարք այլ գրքերի հրատարակությանը: Խորացվեցին հայրենիք-սփյուռք, ինչպես նաև միջեկեղեցական հարաբերությունները: 1988թ.-իս սկսած հայ եկեղեցու մի շարք եկեղեցականներ իրենց օգտակարությունը և մասնակցությունը բերեցին Արցախյան գոյամարտին, ինչպես նաև լայն աջակցություն ցուցաբերեցին հայորդիներին 1988թ. դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժի օրերին:

 

Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին ՀՀ Երրորդ Հանրապետության օրերին

 

1990թ. սեպտեմբերի 21-ին Վազգեն Ա հայրապետը օրհնեց ու ողջունեց հայկական նոր պետականության`   ՀՀ Երրորդ հանրապետության ծնունդը: Հայոց Եկեղեցին այլևս ազատվեց Խորհրդային ճնշումներից և ազատ գործելու հնարավորություն ստացավ: Ստեղծված շրջափակումը, ընթացող պատերազմն ընդդեմ ադրբեջանական զավթիչների, քաղաքական և տնտեսական ճգնաժամը չկարողացան ճնշել հայ ժողովրդի ազատատենչությունն ու Հայոց Եկեղեցին: 1995թ. Ամենայն Հայոց հայրապետական գահին բազմեց Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն, ով անվանվեց Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1995-1999թթ): Նրա օրոք Հայոց Եկեղեցին ենթարկվեց թեմական նոր բաժանման`   նախկին 4-ի փոխարեն ունենալով 8 թեմ: Աշխուժանում է եկեղեցական կյանքը, Մայր Աթոռին է հանձնվում Գևորգյան ճեմարանը, կառուցվում է ուսանողական նոր մասնաշենք, բացվում են Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցը և Շիրակի Հոգևոր Ընծայարանը բացվում է Քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնը, հրատարակվում են տասնյակ գրքեր, ամրապնդվում են միջեկեղեցական հարաբերությունները, 1995-ին հիմնվում է ԵՊՀ Աստվածաբանության ֆակուլտետը, 1996-ին Հայաստանի Աստվածաշնչային ընկերությունը: Հայաստանում քրիստոնեության հռչակման 1700 ամյակին ընդառաջ սկսվում է Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր Եկեղեցու շինարարությունը, որին ավարտվեց արդեն Ամենայն հայոց Գարեգին Բ Ներսիսյան կաթողիկոսի օրոք (գահակալ 1999-ից): Հայոց Եկեղեցու և քրիստոնեական հավատքի զորացմանը հավատարիմ նոր հայրապետի ջանքերով Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին նորանոր ձեռքբերումներով մտավ 3-րդ հազարամյակ. կառուցվեցին ու վերանորոգվեցին տասնյակ վանքեր ու եկեղեցիներ, հարյուրներով ավելացավ հոգևորականների թիվը, նոր մակարդակի վրա դրվեց հոգևոր ճեմարանների կրթական որակը, Մայր Աթոռին վերադարձվեցին նախկինում Հայոց Եկեղեցուն պատկանող մի շարք կալվածքներ և եկեղեցիներ, բարեկարգվեց, ընդարձակվեց և նոր շինություններով հարստացավ Սուրբ Էջմիածնի մայրավանքը: Գարեգին Բ կաթողիկոսի բարձր նախագահությամբ 2001թ. մեծ շուքով տոնվեց Հայաստանում Քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու 1700 ամյակը: Գարեգին Բ կաթողիկոսի ջանքերով կյանքի են կոչվել սոցիալական, բարեգործական, մանուկների ու պատանիների հոգևոր կրթությանը օժանդակող մի շարք ծրագրեր: Ամրացվել և ընդլայնվել են միջեկեղեցական հարաբերությունները: Հայոց Եկեղեցին, այսօր կանգնած հաստատուն հիմքերի վրա, դեպի լույս և փրկություն է առաջնորդում իր հավատավոր հոտին:

 

Նվիրապետական կարգը (Հոգևոր աստիճանակարգ)

 

Հայ Եկեղեցու կրտսեր աստիճանավորներ.