Անտարկտիդա

Անտարկտիդան մյուս մայրցամաքներից շատ ավելի ուշ է հայտնաբերվել: Մինչև XIX դարի սկիզբը Եվրոպայի ծովագնացները Երկրի հարավային բևեռամերձ շրջանները հետազոտելու բազմաթիվ անհաջող փորձեր էին կատարել:

Հարավային բևեռային շրջան առաջինը 1772 թ-ին մուտք է գործել անգլիացի ծովագնաց Ջ. Կուկը: 1820 թ-ին ռուս ծովագնացներ Ֆ. Բելլինսգաուզենը և Մ. Լազարևն առաջին անգամ մոտեցան Անտարկտիդայի ափերին. հարավային նոր մայրցամաքը հայտնագործված էր: Դրանից 80 տարի անց, 1899 թ-ին, այստեղ ափ իջավ 10 մարդուց բաղկացած խումբ՝ նորվեգացի Կ. Բորխգրևինկի գլխավորությամբ: Նրանք առաջինն էին, որ համարձակվեցին ձմեռել անծանոթ մայրցամաքում և ապացուցեցին, որ Անտարկտիդայում հնարավոր է ապրել:

 

Մեկը մյուսի հետևից կազմակերպվեցին նոր արշավախմբեր՝ անգլիական, գերմանական, շվեդական, ֆրանսիական, նորվեգական: 1911 թ-ի դեկտեմբերի 15-ին`   Ռ. Ամունդսենը, իսկ 1912 թ-ի հունվարի 18-ին Ռ. Սկոտը հասան Հարավային բևեռ: Այժմ այնտեղ գործում են ԱՄՆի «Ամունդսեն-Սկոտ» մշտական գիտական կայանը, Ռուսաստանի «Մոլոդյոժնայա» կայանը, Դեյվիսի ծովի ափին՝ «Միռնի» ավանը և այլն:

Երկրի վրա մարդու հայտնվելուց դեռևս միլիոնավոր տարիներ առաջ Անտարկտիդայում տաք էր, աճում էին արևադարձային անտառներ, բնակվում էին ահռելի չափերի կենդանիներ: Գիտնականները գտնում են, որ եղել է ժամանակ, երբ Անտարկտիդան Ավստրալիայի, Աֆրիկայի, Հարավային Ամերիկայի և Ասիայի մի մասի հետ միասին կազմել է մի հսկա աշխարհամաս՝ Գոնդվանան:

 

50–60 մլն տարի առաջ այն մասնատվել է, և Անտարկտիդան անջատվել է Ավստրալիայից: Գոյացած նեղուցն են հորդել և գոտևորել այսպես կոչված «արևմտյան քամիների» հոսանքի սառը ջրերը: Մոտ 30 մլն տարի առաջ ցրտեցման հետևանքով սկսեցին ձևավորվել սառցադաշտեր: Սառը հոսանքը դարձավ մի հզոր պատնեշ, որը թույլ չի տալիս, որ ջերմություն թափանցի մայրցամաք և քայքայի առաջացած սառցավահանը: Սառցե շերտի միջին հաստությունը 1720 մ է, առավելագույնը՝ 4500 մ: Եթե Անտարկտիդայի ամբողջ սառույցը հավասար շերտով փռենք երկրագնդի մակերեսին, ապա սառցե շերտի հաստությունը կկազմի 40 մ: Դա շատ կարևոր է, քանի որ, եթե ողջ սառույցը հալվի և վերածվի ջրի, ապա Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակը կբարձրանա 60 մ-ով, և շատ երկրների ծովափնյա շրջաններ կհայտնվեն ջրի տակ: Բացի դրանից, եթե վերանա ցրտի այդ հսկայական աղբյուրը, ապա մեր մոլորակի միջին ջերմաստիճանը կբարձրանա մոտավորապես 80-ով, և բնության մեջ կկատարվեն անդառնալի փոփոխություններ:

Սառցե շերտի տակ հայտնաբերվել են լեռնաշղթաներ, որոնց բարձրությունը 3000–4000 մ է: Անտարկտիկական Անդերի Վիլսոն լեռնագագաթը (5140 մ) Անտարկտիդայի ամենաբարձր կետն է: 

Անտարկտիդայի ընդերքը հարուստ է օգտակար հանածոներով՝ երկաթի հանքաքար, ոսկի, ալմաստ, գունավոր մետաղներ, քարածուխ:

 

Անտարկտիդան ամենացուրտ մայրցամաքն է: Այն երկարատև ամռան ընթացքում ստանում է մեծ քանակությամբ ջերմություն, սակայն սառցածածկույթն անդրադարձնում է այդ ջերմության 90 %-ը, և մակերևույթը չի տաքանում: Նվազագույն ջերմաստիճանը (-88,3օC) գրանցվել է «Վոստոկ» գիտահետազոտական կայանում, որը համարվում է երկրագնդի ցրտի բևեռը: Կան շրջաններ, որտեղ տարվա ընթացքում 340 օր շարունակ ձնաբքեր են լինում: Անտարկտիդայի առափնյա շրջաններում կան սառցածածկույթից ազատ տարածքներ՝ անտարկտիկական օազիսներ (տարածքի 0,2–0,3 %-ը), որտեղ աճում են մամուռներ, քարաքոսեր: Ջրերը հարուստ են ծովային կաթնասուններով՝ մի քանի տեսակի փոկեր, ծովալուսաններ, կետեր, այդ թվում`   երկրագնդի ամենախոշոր կենդանին՝ կապույտ կետը: Շատ են թռչունները՝ պինգվիններ, ճայեր, մրրկահավեր, ծովագռավներ: Անտարկտիդան ոչ մի պետության չի պատկանում և չունի մշտական բնակչություն, գիտահետազոտական կայաններում աշխատում են տարբեր երկրների գիտնականներ, որոնք ուսումնասիրում են մայրցամաքի դեռևս չբացահայտված գաղտնիքները: 

1959 թ-ին ԱՄՆ-ը, ԽՍՀՄ-ը և 10 այլ պետություններ կնքել են համաձայնագիր, ըստ որի՝ մայրցամաքը կարող է օգտագործվել միայն խաղաղ նպատակներով, իսկ 1991 թ-ին կնքված նոր համաձայնագրով`   50 տարով արգելվում է  այնտեղ օգտակար հանածոների արդյունահանումը: